ભણ્યા પણ ગણ્યા નહીં, એટલે શું?... જ્યાં ન પહોંચે રવિ, ત્યાં કોણ પહોંચે?

શૂન્યની શોધ ભારતે કરી અને ગણિત-વિજ્ઞાનને મળ્યો વેગ...

એવી કહેવત છે કે, 'ભણ્યા પણ ગણ્યા નહીં'. મતલબ કે ઉચ્ચ્ અભ્યાસ તો કર્યો, પરંતુ અનુભવની ઉણપના કારણે ઓછું ભણેલા હોય તેવા વરિષ્ઠ અનુભવી લોકો જેટલું જ્ઞાન ભણેલા-ગણેલા નવયુવાનોમાં ન હોય, તેવો અર્થ કાઢી શકાય. બીજી એક ઘણી જ પ્રચલિત કહેવત છે કે 'જ્યાં ન પહોંચે રવિ, ત્યાં પહોંચે કવિ, ત્યાં પહોંચે અનુભવી...'

કહેવતોના અર્થઘટનો વિવિધ પ્રકારે થઈ શકે અને લોકજીભે ઉચ્ચારાતા રહેતી આ કહવેતોની સાથે સંપૂર્ણપણે સહમત ન થઈએ, તો પણ આ પ્રકારની કહેવતો પણ અનુભવોનો નિચોડ હોય છે, અને ટૂંકા શબ્દો-વાક્યોમાં ઘણું બધું કહી જાય છે, એ પણ હકીકત જ છે ને...

શૂન્યની શોધ

ભારતે શૂન્યની શોધ કરીને ગણિતને કેટલું સમૃદ્ધ બનાવ્યું, તેની ઘણી વખત ચર્ચા થાય છે. તે મુજબ ભારતીય વિદ્વાન અને ગણિતજ્ઞ બ્રહ્મગુપ્તે ઈસ્વીસન ૬ર૮ માં શૂન્યનો ઉપયોગ કર્યો,જે સંખ્યાઓની નીચે એકબિંદુના સ્વરૂપનું હતું. બ્રહ્મગુપ્તે શૂન્યની શોધ સાથે સરવાળા-બાદબાકીના નિયમો બનાવ્યા હતાં. ગ્વાલિયરના મંદિરમાં એક પ્રાચીન દીવાલ પર કોતરેલી ર૭૦ અને પ૦ ની સંખ્યાને સૌથી જુની સંખ્યા ગણાય છે, જે શૂન્યની શોધને પ્રતિપાદિત કરે છે. બીજી એક માન્યતા મુજબ આર્યભટ્ટે દશમલવ પદ્ધતિમાં શૂન્યનો ઉપયોગ કર્યો હતો. બખ્શાલી પાંડુલિપીના કાર્બન ડેટિંગના આધારે પણ એ પૂરવાર થયું છે કે, શૂન્યનો ઉપયોગ ઈસ્વીસન ૪૦૦ થી સતત થઈ રહ્યો હતો અથવા તે સમયગાળામાં પ્રકાશમાં આવ્યો હતો. 'બખ્શાલી પાંડુલિપી' ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રના સૌથી પ્રાચીન પુસ્તક ગણાય છે. આ પાંડુલિપી વર્ષ ૧૮૮૧ માં અખંડ ભારતના બખ્શાલી ગામમાંથી મળી આવીહતી, જે ગામ અત્યારે પાકિસ્તાનમાં છે.

શૂન્ય આંકડાની પાછળ

જોડાતા જ કિંમતી બની જાય છે

એવું કહેવાય છે કે આ પાંડુલિપી પાંદડાઓ પર પણ કંડારાયેલી હતી, અને દીવાલ પર મળી આવેલા ર૭૦ અને પ૦ ના અંકો સાથે મેળ ખાતી હતી. સૌથી પ્રાચીન ભાગ ઈ.સ. રર૪ થી ૩૯૩, બીજો ભાગ ૬૮૦ થી ૭૭૯ અને ત્રીજો ભાગ ૮૮પ થી ૯૯૩ ઈ.સ.નો સમયગાળો દર્શાવે છે. આ લિપીમાં સેંકડો શૂન્ય બિંદુઓના સ્વરૂપમાં કંડરાયેલા હતાં તેમ કહેવાય છે. એમ કહેવાય છે કે શૂન્યનો પહેલા પ્રયોગાત્મક ઉપયોગ થયો હતો અને ગ્વાલિયરમાં મળી આવેલા શિલાલેખ પછી શૂન્યની શોધની પ્રાચીનતાને મહોર લાગી હતી. ઈ.સ. ૬ર૮ માં બ્રહ્મગુપ્તે શૂન્યનો ગણિતમાં એક આંકડા તરીકે ઉપયોગ કર્યો, જે આંકડો એકલો હોય કે કોઈપણ આંકડાની સાથે જોડાય તો 'કોઈપણ કિંમત નથી', તેવું બતાવે છે, જ્યારે અન્ય આંકડાઓની પાછળ જોડાય જાય, તો તે આંકડા અને એકમ, દશક, સો, હજાર, લાખ, કરોડ, અરબ, ખરબ સુધીના અનંત આંકડા દર્શાવતી કિંમત પણ દર્શાવી શકે છે. આ કારણે જ કહેવાય છે કે માત્ર શૂન્ય ન બનો, તમારી આગળ ંસિદ્ધિઓને જોડતા જાઓ, અને સમૃદ્ધ બનતા જાઓ...

રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ

ભારતમાં પ્રાચીનકાળથી જ ગણિતના વિદ્વાનોએ અદ્ભુત ગાણિતિક વારસો આપ્યો છે, અને શૂન્યની શોધ કર્યા પછી ભારતે કરેલી આ શોધ ગણિત જ નહીં, સાયન્સ અને ટેકનોલોજી માટે આજપર્યંત મૂળભૂત રીતે ઉપયોગી બની રહી છે. આપણો દેશ ગણિતમાં પાવરધો છે અને તેમાં અનેક ગણિતજ્ઞોના યોગદાનથી આ દિશામાં અનેક માઈલસ્ટોન આપણા દેશે પાર કર્યા છે.

શ્રીનિવાસ રામાનુજન

આપને ખબર જ હશે કે આપણા દેશમાં એક મહાન ગણિતજ્ઞ થઈ ગયા, જેનું નામ શ્રીનિવાસ રામાનુજન હતું. તામિલનાડુના ઈરોડમાં રર ડિસેમ્બર ૧૮૮૭ ના દિવસે જન્મેલા શ્રીનિવાસ રામાનુજને બાળવયે જ ગણિત અને ભૂમિતિમાં મહારત હાંસલ કરી લીધી હતી. શ્રીનિવાસ રામાનુજને બાર વર્ષની ઉંમરે જ ત્રિકોણમિતિ અને પ્રમેયની અનેક ફોર્મ્યુલા વિક્સાવી હતી. શ્રીનિવાસ રામાનુજને રીમૈન સિરીઝ, એલિપ્ટિક ઈંટીગ્રલ, હાઈપર જિયોમેટ્રિક સિરીઝ અને ઝીટા ફંક્શનના એક્ટિવ સમિકરણો માટે નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું હતું.

શ્રીનિવાસન રામાનુજને ડાયવર્ઝેન્ટ સિરીઝના એક અનોખો સિદ્ધાંત શોધ્યો હતો. જે તેઓનું પોતિકુ ઈનોવેશન હતું. તેઓનો કાર્યકાળ રર ડિસેમ્બર ૧૮૮૭ થી ર૬ એપ્રિલ ૧૯ર૦ સુધીનો રહ્યો હતો.

૧રપ મી જન્મ જયંતી

ભારત સરકારે વર્ષ ર૦૧ર માં રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ ઉજવવાની જાહેરાત કરી હતી, અને તે પછીથી દર વર્ષે શ્રીનિવાસન રામાનુજનની જયંતીના દિવસે આ ઉજવણી થાય છે.

વાસ્તવમાં રર ડિસેમ્બર-૧૮૮૭ ના દિવસે જન્મેલા શ્રીનિવાસન રામાનુજનની સ્મૃતિમાં આ ઉજવણી કરવાની જાહેરાત જ્યારે મદ્રાસ વિશ્વવિદ્યાલયમાં ભારતીય ગણિતજ્ઞ શ્રીનિવાસ રામાનુજનની ૧રપ મી જન્મ જયંતી ઉજવાઈ રહી હતી, ત્યારે તત્કાલિન વડાપ્રધાન મનમોહનસિંહે કરી હતી, અને તેમણે વર્ષ ર૦૧ર નું આખું વર્ષ રાષ્ટ્રીય ગણિત વર્ષ તરીકે ઉજવવાની જાહેરાત પણ કરી હતી.

ઉજવણીની વૈવિધ્યતા

રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસની ઉજવણી સરકારી વિભાગો, સામાજિક-શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે. બદલતા યુગ અને અદ્યતન ટેકનોલોજિક ગણિતનો ભરપૂર ઉપયોગ થતો હોવાથી શાળા-કોલેજોમાં આ ઉજવણીની વૈવિધ્યતા પણ ધ્યાન ખેંચી રહી છે. આંધ્રપ્રદેશમાં ચિતુરના કુપ્પમમાં રામાનુજન મઠ પાર્ક ખુલ્યા પછી ગણિત દિવસની ઉજવણીને વધુ વેગ મળ્યો છે, અને પ્રવર્તમાન કેન્દ્ર-રાજ્ય સરકારો દ્વારા પણ ગણિતના મહત્ત્વને વધારતા ઈનોવેટિવ કાર્યક્રમો સતત યોજાઈ રહ્યા છે.

આ દિવસે ગણિત, ભૂમિતિ અને આધુનિક વિજ્ઞાનને સાંકળીને પરિસંવાદો, વ્યાખ્યાનો, નિબંધ-વકતૃતવ સ્પર્ધાઓ, ક્વીઝ અને ચિત્ર-પ્રદર્શનો વગેરે યોજાય છે અને શ્રીનિવાસ રામાનુજનની સાથે સાથે શૂન્યની શોધ કરનાર બ્રહ્મગુપ્તનું પણ મહિમાગાન કરવામાં આવે છે.

એકાગ્રતા અત્યંત જરૂરી

અત્યારે તો કેલ્યુલેટર આવી ગયા છે અને મોબાઈલ સેલફોન કે લેપટોપ પર પણ કેલ્યૂલેટર ખોલીને ફટાફટ સરવાળા, બાદબાકી, ગુણાકાર, ભાંગાકાર અને ટકાવારી, ત્રિરાશીથી, સરેરાશ વગેરે ગણતરીઓ ઝડપભેર થઈ જાય છે, પરંતુ તેમાં પણ એકાગ્રતા અત્યંત જરૂરી હોય છે, કારણ કે એક આંકડો ખોટો ગણાઈ જાય તો આખી ગણતરી જ ફરીથી કરવી પડતી હોય છે.

ઘણાં લોકોએ જોયું હશે કે હજુ પણ ઘણાં બુઝુર્ગ લોકો મૌખિક ગણતરી કરીને સરવાળા-રાદબાકી ઝડપભેર કરી લેતા હોય છે, અને જ્યારે તેઓ ગણતરી કરી રહ્યા હોય છે, ત્યારે તેઓ એટલા તલ્લીન થઈ જાય છે કે, તેઓને આજુબાજુ શું થઈ રહ્યું છે, તેની કોઈ ખબર જ હોતી નથી!

વિશ્વ ધ્યાન દિવસ

જેવી રીતે રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ ઉજવાય છે, તેવી જ રીતે દર વર્ષે રર મી ડિસેમ્બરે વિશ્વ ધ્યાન દિવસ પણ મનાવાય છે, જો કે 'ધ્યાન'નો અર્થ વ્યાપક હોય છે અને તેમાં મેડિટેશન, એકાગ્રતા તથા બૌદ્ધિક્તાનો ત્રિવેણી સંગમ થાય છે. 'મેડિટેશન' શબ્દ સામાન્ય રીતે આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક સંદર્ભમાં વપરાય છે, પરંતુ સ્વાસ્થ્ય (હેલ્થ) તથા વ્યાયામ (એક્સરસાઈઝ) ની દૃષ્ટિએ પણ 'ધ્યાન'નું બહુલક્ષી મહત્ત્વ છે. 'ધ્યાન'ના માધ્યમથી જ આપણા દેશમાં ઋષિમુનિઓએ પ્રાચીન કાળમાં અનેક વિશ્વ સિદ્ધિઓ હાંસલ કરી લીધી હતી, જે આજના યુગની અદ્યતન ટેકનોલોજીની બરાબરી કરે, કે તેને પણ ટપી જાય તેવી હતી.

આમ તો કેટલાક સ્થળે મે મહિનામાં પણ ધ્યાન દિવસ મનાવવાતો હતો, પરંતુ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભામાં ભારતે એક પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો હતો, જેને ૧૯૩ દેશોએ સર્વસંમતિથી સ્વીકારી લીધો હતો, અને તે પછીથી દર વર્ષે ર૦ મી ડિસેમ્બરે આ ઉજવણી વિશ્વભરમાં થતી રહી છે.

ભારતની સાથે શ્રીલંકા, નેપાળ, મેક્સિકો, લિકટેન્સ્ટીન, અંડોરા વગેરે દેશોએ મુખ્યત્વે આ પ્રસ્તાવનું સમર્થન કર્યું હતું અને આ પ્રસ્તાવ પસાર કરાવવા માટે મહત્ત્વની ભૂમિકા અદા કરી હતી. આ ઉજવણીનો હેતુ વિશ્વકલ્યાણ અને આંતરિક (આત્મિય) પરિવર્તનનો ગણાવાયો છે. ર૧ ડિસેમ્બરને શીતકાલિન સંસ્કૃતિનું સ્વરૂપ પણ ગણાવાયું છે. આ ઉજવણી 'વસુધૈવ કુટુમ્બકમ્'નો સંદેશ પણ આપે છે.

પરસ્પર પર્યાય

આમ, ગણિત અને ધ્યાનને સાંકળતા રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ અને ધ્યાન (મેડિટેશન વગેરે) ને સાંકળતા વિશ્વ ધ્યાન દિવસ એકબીજાના પર્યાય જ ગણાય ને?

વિનોદ કોટેચા

 

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...

Follow us: આ જ પ્રકારની બીજી પોસ્ટ માટે અમારી એપ ડાઉનલોડ કરો.

Android: https://rb.gy/surhtv

Apple ios: https://rb.gy/cee4r9

 

Social Media

ફોટો સ્ટોરી માટે અમારા ઇન્સ્ટાગ્રામ પેઈજને ફોલ્લો કરો

https://www.instagram.com/nobatdaily?r=nametag

 

વિડિયો માટે અમારી યુ-ટ્યૂબ ચેનલને સબસ્ક્રાઈબ કરો

https://youtube.com/@Nobatofficial