વિવાહપૂર્વ કરાર આપણાં દેશમાં બની શકે છે ઉપયોગી?

ભારતમાં વિવાહપૂર્વ કરાર વિષય હજી પણ સાવ નવો છે, તેમ છતાં તેની જરૂરિયાત અને આ સંકલ્પના પર ચર્ચા ન્યાયિક પ્રણાલીમાં વધતી જઈ રહી છે. વિવાહપૂર્વ કરાર (પ્રીનપટ્યુઅલ એગ્રીમેન્ટ) એ પશ્ચિમી સંસ્કૃતિમાંથી ઉદ્ભવેલું એક સંકલ્પ છે, જે લગ્ન પહેલા પતિ-પત્ની વચ્ચે વિવિધ આર્થિક અને સંપત્તિ સંબંધિત બાબતોના નિવારણ માટે કરવામાં આવે છે. આ કરારમાં લગ્નજીવન દરમિયાન અથવા વિયોગની સ્થિતિમાં પતિ-પત્ની વચ્ચેની આવડ, સંપત્તિનું વહિભાજન અને અન્ય આર્થિક જવાબદારીઓ નક્કી કરવામાં આવે છે. પરંપરાગત ભારતીય દૃષ્ટિકોણમાં લગ્નને ધાર્મિક વિધાન અને સંતુષિરૂપ માનવામાં આવે છે. પરંતુ આ સંકલ્પને આધુનિક સમયના પરિપ્રેક્ષ્યમાં ગગનશીલ અને અનિવાર્ય ગણવામાં આવી રહૃાું છે. ખાસ કરીને જ્યારે સામાજિક અને આર્થિક પરિબળો સાથે સંબંધિત બાબતો એક સમાન ગતિએ આગળ વધે છે, ત્યારે આ પ્રકારના કરારનું મહત્ત્વ વિસ્કોટક રીતે વધી રહૃાું છે. આ પ્રકારના કરારોનો અભિગમ લગ્ન પહેલા, લગ્નજીવન દરમિયાન અથવા લગ્નવિરામની સ્થિતિમાં દંપતીના આર્થિક અને સંપત્તિ સંબંધિત પ્રશ્નોને પૂરા કરવા માટે નિર્મિત કરવામાં આવે છે. વધુમાં, આ પ્રકારના કરારો પતિ-પત્ની વચ્ચે સંપત્તિનું વહિભાજન, વ્યાજબી અને યોગ્ય રીતે નક્કી કરે છે, જે હવે કોઈ પણ પક્ષ માટે રક્ષણાત્મક બનવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહૃાું છે. આ સંજોગોમાં, વિવાહપૂર્વ કરારો માત્ર વિવેચનાત્મક જ નહીં પરંતુ કાનૂની રીતે પણ મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહૃાા છે.

વિશ્વના ન્યાયિક સંકુલો, ખાસ કરીને યુરોપ, અમેરિકા, કેનડા અને ઓસ્ટ્રેલિયા જેવા દેશોમાં, પ્રીનપટ્યુઅલ એગ્રીમેન્ટને કાયદાકીય માન્યતા પ્રાપ્ત છે. આ દેશોમાં આ પ્રકારના કરારોને લગ્ન પહેલા બંને પક્ષોની નાણાકોય સુરક્ષા માટે માન્ય ગણવામાં આવે છે.

વિવાહપૂર્વ કરાર અંગે ભારતનો દૃષ્ટિકોણ

ભારતની કાનૂની વ્યવસ્થા અને ન્યાયિક પરિપ્રેક્ષમાં, વિવાહ હંમેશાં એક *સંસ્કાર* તરીકે ગણીને કરવામાં આવ્યું છે, જે પવિત્ર અને સંપૂર્ણ રીતે નૈતિક આધાર ધરાવતું હોય છે. હિંદુ વિવાહ અધિનિયમ, ૧૯૫૫ હેઠળ, લગ્ન એક બંધનરૂપ બનાવ છે, જેમાં કરાર જેવી ન્યાયિક તાસીર ધરાવતી કોઈ વ્યવસ્થા નથી. આ કારણે, વિવાહપૂર્વ કરાર જેવા નિર્ણયોને કાનૂની માન્યતા મળતી નથી, અને તેને કાયદાકીય માન્યતા મળવા માટે કોટોમાં અનેક પડકારો ઊભા થાય છે. આગળની વિસંવાદી પરિપ્રેક્ષોમાં, ભારતીય કોર્ટોએ વિવાહપૂર્વ કરારને જાહેર નીતિ* વિરૂદ્ધ ગણાવ્યો છે. મદ્રાસ હાઈકોટના કિસ્સામાં વિવાહપૂર્વ કરાર અંગે એવી નિશ્ચિતતા આપી હતી કે આ પ્રકારના કરાર જાહેર નીતિ અને ભારતીય સામાજિક નેતિકતાની વિરૂદ્ધ છે, જેમાં વિવાહ એક પાવિત્ર બંધન તરીકે ગણાય છે, ન કે એક કરાર.

આ ન્યાયિક અભિપ્રાયના કારણે, કાયદાકીય રીતે તે માન્યતા મેળવવામાં હવે વિસંવાદી મુશ્કેલીઓ ઊભી થઈ છે.

વિવાહપૂર્વ કરારના ન્યાયિક નિવેદનો

ભારતીય કોર્ટે વિવાહપૂર્વ કરારને માન્યતા આપવા માટે હજી સુધી સ્પષ્ટ ન્યાયિક નિવેદનો આપ્યા નથી. મદ્રાસ હાઈકોટના કિસ્સામાં, અને મહારાષ્ટ્ર હાઈકોર્ટ દ્વારા એવા ઘણાં કિસ્સાઓમાં વિવાહપૂર્વ કરારના દાવાને ફગાવ્યા છે, કારણ કે તે *જાહેર નીતિ* વિરૂદ્ધ ગણાયા છે.

વિશેષમાં, ભારતમાં અલગ અલગ પર્સનલ લોઝ (જેમ કે હિંદુ લો, મુસ્લિમ લો, ક્રિકન લો) હેઠળ આવા કરારોની સ્પષ્ટ માન્યતા નથી. હિંદુ વિવાહ અધિનિયમ, ૧૯૫૫ ખાસ કરીને લગ્નને પાવિત્ર સંસ્કાર માને છે, જ્યારે મહાનગરપાલિકા અને નગરપંચાયત કાયદા જેવા અન્ય કાયદાઓમાં લગ્નજીવનને કાયદાકીય તાસીરથી વિમુક્ત રાખવામાં આવ્યું છે.

પરંતુ, સમય સાથે બધ્લાતો દૃષ્ટિકોણ કાળક્રમમાં વિવાહપૂર્વ કરાર અંગે ન્યાયિક માન્યતાઓમાં થોડીક કચવાટ અને પરિવર્તન જોવા મળ્યા છે. કોલકાતા હાઈકોટે તાજેતરમાં કરારને માન્યતા આપી હતી, કારણ કે તે લગ્નનું દલાલી કરાર ન હતો, પરંતુ વિતરણનો કરાર હતો. વધુમાં, જમ્મુ કાશ્મીર હાઈકોટે કરારને માન્ય ગણ્યો, કારણ કે તે મુસ્લિમ કાયદા વિરૂદ્ધ નહોતો અને પતિએ પોતાની જવાબદારીઓ પૂરી ન કરી હોવાને કારણે તે અમલમાં મૂકાયો.. તાજેતરમાં પટિયાલાની ફેમિલી કોર્ટ એ એ એક મહત્ત્વપૂર્ણ કટાક્ષ કરેલો છે કે, 'સમય આવી ગયો છે કે વિવાહપૂર્વ કરારો ફરજિયાત કરવામાં આવે.'

ન્યાયાલયે એમ પણ જણાવ્યું કે આવા કરારોએ દંપતીઓને વૈવાહિક જોખમો સામે તદ્ન જાગૃત કરી શકે છે. પરિસ્થિતિંઓની જટિલતા અને દંપતીઓ વચ્ચે વારંવાર થાય તેવા વિવાદોને ધ્યાનમાં રાખીને, ન્યાયાલયે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે પતિ-પત્ની વચ્ચેના આર્થિક અને સંપત્તિ સંબંધી વિવાદોમાં અચૂક્તા ટાળી શકાય તેવા ઉપાયો શોધવા માટે આવા કરારો મહત્ત્વપૂર્ણ થઈ રહૃાા છે. આ અભિપ્રાય સ્પષ્ટ કરે છે કે કોર્ટની ભૂમિકા લગ્ન ટકાવી રાખવા ઉપરાંત, તેમની પૂર્ણાહુતિ કરવી પણ છે.

ભરણપોષણના કાયદાનો દુરૂપયોગ અને વિવાહપૂર્વ કરાર

આજના સમયમાં, ભરણપોષણ અને સંબંધિત કાયદાઓનો દુરૂપયોગ કોઈ નવી બાબત નથી. સાવચેત થવું જોઈએ કે ભારતીય કાયદા અને વિશેષત્વે સ્ત્રીને સંબંધિત વિવિધ પોષણ અધિનિયમો અમલમાં છે, પરંતુ કેટલીકવાર પોષણ કાયદાનો ઉપયોગ સ્ત્રી દ્વારા ન્યાયસંગત રીતે કરવામાં આવે છે, તો બીજી બાજુ કેટલીક વિવેચિંત જગ્યાઓમાં આ કાયદાનો દુરૂપયોગ પણ થાય છે. કેટલીક દંડાત્મક વિધિ યોજનાઓમાં, પતિ પાસેથી અતિશય ભરણપોષણની માંગણી થતી હોય છે, જ્યારે તે વ્યક્તિ આર્થિક રીતે વધુ નબળો હોય. બીજી બાજુ, સ્ત્રી જે વિયોગ બાદની જીવનશૈલી માટે ન્યાયની રાહ જુએ છે, તેને લાંબી કાનૂની પ્રક્રિયાનો સામનો કરવો પડે છે.

આ સંજોગોમાં, વિવાહપૂર્વ કરારો ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ માટે સંરક્ષણાત્મક બની શકે છે. આ કરારો દ્વારા, પત્ની પહેલાથી જ નક્કી કરી શકે છે કે વિયોગની સ્થિતિમાં તેની આર્થિક જરૂરિયાતો કેવી રીતે પૂર્ણ થશે. આ ઉપરાંત, તે કાયદાકીય કશાઈથી બાકાત રહેવાની સવલત પૂરી પાડે છે, અને લાંબા સમય સુધી ચાલતા કેસ અને વહોવટથી છૂટકારો મળે છે. આ કરાર પુરૂષો માટે માત્ર નાણાકોય વ્યવસ્થા માટે પૂરક નથી, પરંતુ તે સ્રીઓ માટે પણ નાણાકીય રીતે સશક્તિકરણ અને રક્ષણાત્મક બની શકે છે. મહિલાઓના સમર્થનમાં વિવાહપૂર્વ કરારો આથી મહત્ત્વ ધરાવે છે, કારણ કે તે સ્ત્રીઓના હિંતોને સુરક્ષિત બનાવે છે, ખાસ કરીને એમની મુલડતી સંપત્તિ અને વેપારના મુદ્દાઓમાં.

વિવાહપૂર્વ કરારની નીતિ અને વ્યક્તિગત કાયદાની સમન્વયતા તેમ છતાં, હાલમાં ભારતના કોઈપણ વ્યક્તિગત કાયદા હેઠળ આ પ્રકારના કરારોને વૈધ માન્યતા નથી. વિધિક અભિપ્રાયમાં ભારતીય ન્યાયાલયોએ *જાહેર નીતિ વિરૂદ્ધ* કહોને આવા ડરારોને ફગાવ્યા છે. હિંદુ વિવાહ અધિનિયમ, ૧૯૫૫માં લગ્નને 'કરાર' નહોં પરંતુ 'સંસ્કાર' તરીકે ગણવામાં આવે છે, તેથી કરાર દ્વારા લગ્નજીવનને ઘડતરવું કાનૂની રીતે અનુમતિ પામ્યું નથી.

પરંતુ, અત્યારે સમય એવો આવી ગયો છે કે, આ પ્રકારના કરાર હવે ભારતના કાયદાકીય દૃષ્ટિકોણથી સમર્થન મેળવે. ન્યાયાધીશોનું ન્યાયિક અભિપ્રાયોમાં બદલાવ દર્શાવતો ટ્રેન્ડ દર્શાવે છે કે કોટોએ લગ્નોના મૌલિક હકોને ફક્ત બંધનરૂપ નહીં પણ કાયદાકીય રીતે ન્યાયાત્મક હોવા તરફ ધ્યાન આપ્યું છે. વિશેષતા સાથે વિવાહપૂર્વ કરારને કાનૂની રીતે સુસંગત બનાવવા માટે પ્રણાલીઓ વિકસાવી શકાય છે, જેમાં વ્યક્તિગત કાયદાને અનુકૂળ બનાવવા માટે સુધારાઓ કરવામાં આવે અને તદ્ન જરૂરી કાયદાકીય પગલાં લેવામાં આવે.

વિવાહપૂર્વ કરારો ભારતમાં આ સમયગાળા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ અને અનિવાર્ય બની રહૃાા છે. વિમર્શ દ્વારા જાણી શકાય છે કે ભારતીય ન્યાયિક વ્યવસ્થામાં આ કરાર તાબડતોબ લાગુ કરવામાં આવે તે કેટલું અનિવાર્ય છે.

ધ્વનિ લાખાણી

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...